Spring naar de inhoud
leugendetectie

Leugendetectie via verbale communicatie (Deel I).

Heb je het gevoel dat iemand in jouw privéleven of werksituatie onwaarheden vertelt ? Zegt je “onderbuikgevoel” dat er misschien iets niet klopt wanneer je met een collega of leidinggevende spreekt? Of zit er echt wel te weinig samenhang in het verhaal van een sollicitant? In deze blog beschrijven we slechts enkele voorbeelden van verbale communicatie en enkele gesprekstactieken, die eventueel op bedrog kunnen wijzen.

Ons uitgangspunt is dat de meeste mensen nauwelijks liegen. Velen onder ons vertellen wel eens een zogenaamde “leugen om bestwil”, bijv. om de onderlinge goede verstandhouding niet te beschadigen. Deze blog handelt niet over dit eerder onschuldige type van liegen, bijv. éénmalig liegen omdat je je gesprekspartner niet wil kwetsen door haar de waarheid te zeggen. Deze blog onthult ook niets over de verschillende redenen waarom iemand de waarheid verdraait, bijv. om een boete of om ontslag te vermijden.

Ook lichaamstaal en micro-expressies zijn heel waardevol.

Verbale communicatie en leugendetectie mogen we niet als een losstaand iets bekijken. Er wordt geregeld onderzoek gedaan rond non-verbale signalen bij het liegen. Er zijn ook interessante boeken op de markt en praktijkgerichte opleidingen in België. We verwijzen dan ook graag naar de boekentips en links onderaan deze blog.

Bij leugendetectie is het erg zinvol om de combinatie van verbale en non-verbale leugensignalen, zoals gezichtsuitdrukkingen en gedrag, onder de loep te nemen. Vooral de inconsistentie tussen beiden is een interessant gegeven. Denken we bijv. aan een sollicitante die beweert dat ze bereid is om haar looneisen voor een stuk te laten zakken. Maar tegelijkertijd zie we, in een fractie van een seconde, een micro-expressie waarbij de buitenkant van haar mondhoek aan één zijde kort omhoog gaat, iets wat kan wijzen op minachting. Maar er zijn ook verbale kenmerken die interessante info kunnen opleveren. Daarover gaat deze blog.

Trek nooit zomaar conclusies over verbale communicatie en leugens.

Alles start met het observeren van het basisgedrag van jouw gesprekspartner. Zelfs met allerlei leugensignalen, zowel non-verbale als verbale, kan je niet zomaar conclusies trekken want iedere mens is verschillend van aard. Het allerbelangrijkste is om het basisgedrag van jouw gesprekspartner goed te kennen. Kan jouw collega van nature uit moeilijk op een stoel blijven zitten, wordt hij- in normale omstandigheden- ook snel rood? Is het een dame die de neiging heeft om -tijdens doodgewone gesprekken- heel chaotisch te vertellen, met zeer veel herhalingen in haar discours? In zo’n geval hebben hun gedragingen hoogstwaarschijnlijk niets met leugenpraktijken te maken.

Alle “knipperlichten” of “red flags” van mogelijk bedrog, kunnen -los van elkaar- een totaal andere betekenis hebben. Als een privé-detective bijv. een bevraging doet bij iemand, kan het gebeuren dat deze persoon overmatig zweet, veel aarzelt of lichtjes beeft. Dit kan echter een logische oorzaak hebben, die niets met leugen te maken heeft. Het zou kunnen dat deze persoon, nét voor aanvang van het gesprek, een verkeersongeval had of last heeft van post-traumatische stress. Eén losstaande observatie of één analyse van een verbale uitspraak, heeft weinig waarde op zich. Het is belangrijk om de ganse casus, met alle verbale en non-verbale observaties, in zijn context te bekijken.

Hoe eenvoudiger de leugen, hoe moeilijker te detecteren?

Uit onderzoek blijkt dat liegen veel meer moeite kost dan het vertellen van de waarheid. Liegen is voor de meesten ons ons een zeer ingewikkeld mentaal proces. Het kan interessant zijn om onverwachte vragen te stellen aan de betrokkene. Daarnaast kan je ook vragen om bepaalde locaties uit een verklaring te schetsen. Of je kan iemand de opdracht geven om een verklaring achterstevoren, dus chronologisch omgekeerd, te vertellen. Een leugenaar zal het moeilijker hebben met deze opdrachten en valt misschien sneller door de mand. Iemand die een leugen vanbuiten leert, zal deze misschien niet zo makkelijk “van achter naar voor” kunnen vertellen.

Wanneer iemand een eenvoudige leugen vertelt -met name een leugen die de leugenaar heeft voorbereid en hem weinig kopzorgen kost- zullen er minder spraakverstoringen zijn en zal hij op een adequate manier kunnen antwoorden. De persoon die liegt, realiseert zich misschien dat spraakverstoringen een verdachte indruk kunnen maken en zal die dus zodoende proberen te vermijden. Zo’n soepele woordenvloed kan echter vragen oproepen omdat personen, die authentiek en eerlijk zijn, normaal gezien wel af en toe spraakverstoringen hebben.

“Ask them to tell their story in reverse” is een klassieke tip maar op zich betekent het niet zoveel. Je hebt namelijk altijd uitzonderlijke individuen die door de mazen van het net glippen. Ze ervaren bijv. enkel maar positieve stress en adrenaline, een soort “excitement” bij het liegen, iets wat zelfs verslavend kan werken. Waarheidsvinding is geen absolute wetenschap want mensen bestaan uit zoveel meer dan “data” alleen. Maar uit onderzoek blijkt dat leugenaars helemaal niet zo goed zijn als ze zelf denken. Vroeg of laat kan een dader zich verraden via een onverwachtse uitspraak, of doorbreekt hij plots zijn normaal patroon, of maakt ze plots een “fout” omwille van overmoed.

Luister vooral naar jouw gesprekspartner niet zegt.

Geen antwoord geven op een vraag, kan eventueel een indicatie zijn van misleiding. Men zegt wel eens het volgende: “misleiders willen over alles spreken, behalve over het exacte misdrijf”. Iemand die de waarheid verdoezelt, weet dat “niet spontaan antwoorden” op leugens kan wijzen. Mogelijks zal hij proberen om stiltes op te vullen en als het ware “tijd kopen” door te lange inleidingen. Dit zijn voorbeelden van uitspraken die kunnen wijzen op het kopen van tijd: “Als ik het mij juist herinner; laat me even denken; voor zover ik het mij kan herinneren”. Door meermaals een gebrekkig geheugen voor te wenden, voorkomt de leugenaar dat hij een onwaar verhaal moet onthouden. Maar het kan evengoed zijn dat een waarheidsspreker van nature uit niet goed is in het onthouden van zaken en daardoor zijn “whereabouts” echt niet kan opschrijven.

Een sterk middel om tijd te winnen, is een soort ‘verbale judo’ opstarten, waarbij men direct antwoordt met een wedervraag of expliciet vraagt om de vraag te herhalen. Dit zijn voorbeelden van verbale judo-technieken: “En hoe moet ik nu precies antwoorden ?; wat probeer je mij te laten zeggen?; waarom denkt je dat ik die feiten gepleegd heb?; vanwaar komt deze informatie?”.

Het kan ook gebeuren dat iemand een blokkerende opmerking naar voor brengt, indien zij geconfronteerd wordt met een sterke aanwijzing tegen haar. Een blokkerende verklaring komt vaak onder een vragende vorm voor, waarin meestal het woord “waarom” steekt. Dit zijn voorbeelden van blokkerende opmerkingen: “Indien ik de kassa leegmaakte, waarom heb ik het geld dan niet gebruikt om mijn eigen schulden te betalen?; waarom zou ik mijn eigen zaak in brand steken: ik zou mijzelf beroven?”.

Hoor je overbodige details of erg veel herhalingen?

Een mogelijk signaal voor leugendetectie kan de mate van overbodige details zijn, die verteld worden in een verklaring. Overbodige details verwijzen naar irrelevante informatie die beschreven wordt in relatie tot de gebeurtenis, maar die echt niet noodzakelijk is om de gebeurtenis te kunnen begrijpen. Denken we bijv. aan een getuige die vertelt dat de dader de poes uit de garage zette, omdat hij allergisch zou zijn voor katten.

Anderen hebben de neiging om veelvuldig uitspraken te herhalen. Personen onder zware stress -die proberen hun gedrag te controleren- hebben dikwijls de neiging om uitspraken, zinnen of woorden te herhalen. Het is alsof de verteller er nood aan heeft om zichzelf te overtuigen dat de juiste woorden of zinnen werden gekozen om zijn gesprekspartner te overtuigen. Misleiders zouden ook vaak meer dezelfde woorden gebruiken dan zogenaamde “waarheidssprekers”.

Is er een stemverandering of een plots verschil in toonhoogte?

Ook stemveranderingen kunnen een indicator zijn. Er zijn bronnen die stellen dat gezichtsuitdrukkingen iets beter te controleren en te manipuleren zijn dan de stem op zich. Voor de doorsnee mens is het echt moeilijk om de klank na te bootsen van een emotie die men eigenlijk niet echt voelt. Het komt dan ook niet oprecht over. Vaak zal jouw intuïtie je zeggen dat er iets niet klopt. Maar ook hier moeten we voorzichtig zijn met voorbarige conclusies, want stemverandering kan ook simpelweg wijzen op stress of chronische vermoeidheid.

Een verschil in toonhoogte kan ook een teken aan de wand zijn, bijv. een stijging van toonhoogte op het einde van de zin of de wedervraag. De toonhoogte kan stijgen bij het liegen, vooral als een fraudeur erg gemotiveerd is om te slagen in haar opzet en als er veel geld op het spel staat. Maar ook dit kenmerk op zich is niet noodzakelijk een aanwijzing voor bedrog. Zo kan een waarheidsspreker, die echt bang is om niet geloofd te worden, ook een verhoogde toonhoogte gebruiken omwille van angst of verontwaardiging.

Wil je graag nog wat meer weten over verbale leugendetectie, bijv. tijdens fraudeonderzoeken door een detectivekantoor? Lees dan binnenkort deel II van onze blog.

Voor dit blogartikel haalden we heel wat inspiratie uit onderstaande boeken en weblinks: